ابراهیم بن موسی علویاِبْراهیمِبْنِ موسی عَلَوی، فرزند امام موسی بن جعفر (علیهما السلام)، معروف به جزّار و ملقب به مرتضی (د ۲۱۰ق/۸۲۵م)، یکی از ائمۀ زیدیه که یک چند بر یمن و مکه فرمان راند. ۱ - وجه شهرتاشتهار وی به جزّار از آن روست که در حمله به یمن بسیاری از مردم آن‌جا را کشت یا اسیر کرد. [۱]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۸، ص۵۳۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق.
۲ - پدریعقوبی [۲]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۱۵، بیروت، ۱۹۶۰م.
، ابن بابویه، [۳]
ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۵، ترجمۀ محمدتقی اصفهانی، تهران، علمیّۀ اسلامیّه.
مفید، [۴]
مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۵۸۸، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، تهران، ۱۳۵۱ش.
ابن شهر آشوب [۵]
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۲۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۷۹ق.
و دیگران از ابراهیم نامی در میان فرزندان امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) نام برده‌اند، اما برخی نوشته‌اند که امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) دارای ۲ فرزند به نام ابراهیم بوده است: ابراهیم اکبر که در یمن به حکومت رسید. [۶]
ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۱۹۷، به کوشش محمدحسن آل الطالقانی، قم، ۱۳۶۲ش.
[۷]
ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۲۰۱، به کوشش محمدحسن آل الطالقانی، قم، ۱۳۶۲ش.
و ابراهیم اصغر که ملقب به مرتضی بود. [۸]
ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۲۰۱، به کوشش محمدحسن آل الطالقانی، قم، ۱۳۶۲ش.
[۹]
ابن عنبه، احمد بن علی، الفصول الفخریّه، ص۱۳۴، به کوشش جلال‌الدین محدّث ارموی، تهران، ۱۳۴۶ش.
۳ - زندگیدربارۀ زندگی ابراهیم‌بن موسی این نکته درخور یادآوری است که او یک‌بار در مخالفت عباسیان و یک‌بار به عنوان نمایندۀ ایشان بریمن فرمان راند، از ابراهیم فرزندی باقی نماند، [۱۰]
ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ج۱، ص۲۰۱، به کوشش محمدحسن آل الطالقانی، قم، ۱۳۶۲ش.
ولی خواندمیر نوشته است که وی را دو پسر به نام‌های موسی و جعفر بوده است. [۱۱]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۱، ص۸۱-۸۲، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
۴ - ویژگیابراهیم را مردی کریم، دلیر و بخشنده معرفی کرده‌اند. [۱۲]
مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۵۸۹، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، تهران، ۱۳۵۱ش.
[۱۳]
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۳۰۱، بیروت، ۱۹۷۹م.
۵ - راوی بودنابن زهره وی را محدّثی دانسته که از پدران خود روایت کرده است. [۱۴]
ابن زهره، تاج‌الدین ابن محمد، ج۱، ص۸۷، غایة الاختصار، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۲ق.
مجلسی وی را از راویان ممدوح به‌شمار آورده است. [۱۵]
مجلسی، محمدباقر، وجیزه، ج۱، ص۱۴۳، تهران، ۱۳۱۱ق.
۶ - شاعر بودنابن خلکان به نقل از جهشیاری بیتی از اشعار ابراهیم را برای تسلی فضل بن سهل وزیر دولت عباسیان در مرگ فرزندش آورده است و می‌نویسد که پدر پس از شنیدن این شعر آرام گرفت. [۱۶]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۳، ص۲۱۱، به کوشش محمد محیی‌الدین، عبدالحمید، قاهره، ۱۹۴۸م.
۷ - حاکم یمندر سال ۱۹۸ق/۸۱۴م محمد بن ابراهیم علوی معروف به ابن طباطبا (د ۱۹۹ق) به یاری سرّی بن منصور شیبانی معروف به ابوالسرایا (د ۲۰۰ق) در کوفه قیام کرد [۱۷]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۵، یروت، ۱۹۶۰م.
و اکثر علویان و طالبیان با وی بیعت کردند. ابراهیم ابن موسی نیز با او بیعت کرد [۱۸]
شامی، فضیله عبدالامیر، تاریخ الفرقه الزیدیه، ج۱، ص۲۱۲، نجف، ۱۹۷۴م.
اما دیری نپایید که ابن طباطبا چشم از جهان فروبست و ابوالسرایا با محمد بن محمد بن زید (د ۲۰۰ق) [۱۹]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۵، بیروت، ۱۹۶۰م.
یا محمد بن زید [۲۰]
مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۵۸۹، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، تهران، ۱۳۵۱ش.
بیعت کرد و هریک از یاران، مأمور گرفتن شهری شدند، ابراهیم نیز به محمد پیوست و مأمور گرفتن یمن شد. [۲۱]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۵، بیروت، ۱۹۶۰م.
بعضی نوشته‌اند که وی از جانب ابوالسرایا به حکومت یمن برگزیده شد. ابراهیم در جریان قیام ابن طباطبا و پس از او محمدبن محمد بن زید و ابوالسرایا، در مکه به سر می‌برد. هنگامی که از قیام آنان و انتصاب خویش به حکومت یمن آگاه شد با جمعی از یاران و خاندان و سپاهیان خود به سوی این سرزمین شتافت. [۲۳]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۸، ص۵۳۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق.
در آن زمان اسحاق بن موسی بن عیسی بن ماهان از جانب مأمون عباسی (د ۱۹۸ق/۸۱۴م) بر یمن حکومت می‌کرد. چون وی از نزدیک شدن ابراهیم و یارانش به شهر صنعا باخبر شد، همراه نزدیکان و یاران خود از یمن بیرون آمد و به مکه رفت. [۲۴]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۸، ص۵۳۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق.
ابن کثیر از جنگ‌های بسیار ابراهیم در یمن خبر داده، ولی نگفته است که این جنگها با چه کسی و در کجا و چگونه بوده است. ابراهیم در ۲۰۰ق پس از استقرار در یمن به گفتۀ طبری [۲۶]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۸، ص۵۴۰، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق.
مردی از فرزندان عقیل بن ابی‌طالب را به عنوان امیر الحاج همراه سپاهیان بسیار به مکه فرستاد. طبری داستانی از مقابلۀ این مرد با معتصم برادر مأمون آورده است. [۲۷]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۸، ص۵۴۰، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق.
۸ - عزل از حاکمیتدر این‌که چگونه ابراهیم بن موسی (ع) از حکومت یمن کنار گذاشته شد سخنان مختلفی گفته‌اند. یعقوبی نوشته است که حسن بن سهل که از جانب مأمون حکومت عراق یافته بود، پس از ورود به مدائن، حمدویه بن علی بن عیسی بن ماهان را به حکومت یمن گماشت. ابراهیم در جنگ از او شکست خورد و روانۀ مکه شد. [۲۸]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۷، بیروت، ۱۹۶۰م.
ابن خلدون نوشته است که مأمون لشکریان خود را به یمن فرستاد. سپاهیان وی نواحی گوناگون یمن را تسخیر کردند و جمع بسیاری از بزرگان یمن را با خود نزد مأمون بردند. در میان آنان، محمد زیاد بن عبدالله بن ابی‌سفیان بود که مأمون وی را به حکومت یمن برگماشت و به وی فرمان داد تا با علویان بجنگد و یمن را بگشاید. [۲۹]
ابن خلدون، العبر، ج۱، ص۴۵۳-۴۵۴.
قلقشندی نام کسی را که مأمون برای سرکوبی ابراهیم به یمن فرستاد، محمد بن ابراهیم بن عبیداللـه بن زیاد بن ابیه نوشته است. وی بنیان‌گذار دولت بنی‌زیاد در یمن بود. [۳۰]
قلقشندی، احمد بن عبداللـه، مآثر الانافة فی معالم الخلافه، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش عبدالستّار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
بعضی نوشته‌اند که احمد بن یزید بن عبدالرحمن قشیبی شاعر یمنی که مخالف ابراهیم بن موسی بود، در هنگام هجوم ابراهیم به یمن اسیر شد. وی بعداً گریخت و با اشعار شورانگیز خود مردم یمن را بر ابراهیم شوراند و آنان به سرکردگی عبدالله بن محمد بن ماهان (در ۲۰۱ق/۸۱۶م) قیام کردند و ابراهیم را از یمن بیرون راندند [۳۱]
شامی، احمد محمد، قصة الادب فی الیمن، ص۲۶۴-۲۶۶، بیروت، ۱۹۶۸م.
ابراهیم بن موسی پس از خروج یا فرار از یمن به مکه رفت. در آن زمان یزیدبن محمد بن حنظلۀ مخزومی که به نیابت از حمدویه بن علی بن عیسی بن ماهان [۳۲]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۸، بیروت، ۱۹۶۰م.
یا به نمایندگی از عیسی بن یزید جلودی [۳۳]
فاکهی، محمد بن اسحاق، المنتقی، ج۲، ص۱۹۰، لایپزیک، ۱۸۵۹م.
بر مکه فرمان می‌راند، برای مقابله با ابراهیم از مکه بیرون آمد، اما شکست خورد و به قتل رسید و ابراهیم وارد مکه شد. [۳۴]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۸، بیروت، ۱۹۶۰م.
حمدویه بن علی بن عیسی بن ماهان پس از استقرار در یمن به دلایلی به فرمان مأمون از مقام خود برکنار گردید و مأمون بار دیگر ابراهیم بن موسی (علیه السلام) را به حکومت یمن منصوب کرد و به جلودی فرمان داد که برای مقابله با حمدویه بن علی که از فرمان مأمون سرپیچی کرده بود، همراه ابراهیم به یمن برود. جلودی همراه ابراهم نرفت و ابراهیم خود با یارانش به یمن شتافت. در ابتدا ابراهیم بر فرزند حمدویه چیره شد و بسیاری از سپاهیان وی را کشت و به سوی شهر صنعا پیش رفت. حمدویه خود برای مقابله با ابراهیم از صنعا خارج شد و جنگ سختی میان آنان درگرفت که به شکست ابراهیم انجامید و بار دیگر ابراهیم به مکه گریخت. [۳۵]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۹، بیروت، ۱۹۶۰م.
در ۲۰۲ق مأمون وی را به حکومت مکه گمارد [۳۶]
فاکهی، محمد بن اسحاق، المنتقی، ج۲، ص۱۹۱، لایپزیک، ۱۸۵۹م.
و امیر الحاج کرد. [۳۷]
ابن خلدون، العبر، ج۳، ص۵۳۲.
۹ - تبلیغ ولایتعهدی برادرابراهیم در مراسم حج آن سال مردم را به ولایتعهدی برادر خود علی بن موسی (علیهم السلام) فرا خواند. [۳۸]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۸، ص۵۶۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق.
۱۰ - امان گرفتن از مأمونعیسی بن یزید جلودی که پس از ابراهیم بن موسی از جانب مأمون به حکومت یمن منصوب شده بود، نخست به مکه آمد و ابراهیم‌بن موسی را به بغداد فرستاد و به جای وی عبیدالله بن حسن علوی را به حکومت مکه گمارد. [۳۹]
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج۲، ص۴۴۵، بیروت، ۱۹۶۰م.
برخی نوشته‌اند که ابراهیم و علویان متفرق شده بودند. از این روی به بغداد رفت و امان خواست و مأمون وی را امان داد، یا به قولی علی بن موسی‌الرضا (علیهم السلام) نزد مأمون از وی شفاعت کرد.۱۱ - وفاتابراهیم تا ۲۱۰ق/۸۲۵م در بغداد ماند تا او را مسموم کردند. [۴۰]
شامی، فضیله عبدالامیر، تاریخ الفرقه الزیدیه، ج۱، ص۲۱۴-۲۱۵، نجف، ۱۹۷۴م.
۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل، بیروت، ۱۹۶۵. (۲) ابن بابویه، محمدبن علی، عیون اخبار الرضا، ترجمۀ محمدتقی اصفهانی، تهران، علمیّۀ اسلامیّه. (۳) ابن خلدون، العبر. (۴) ابن زهره، تاج‌الدین ابن محمد، غایة الاختصار، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۲ق. (۵) ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی‌طالب، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۷۹ق. (۶) ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، به کوشش محمدحسن آل الطالقانی، قم، ۱۳۶۲ش. (۷) ابن عنبه، احمد بن علی، الفصول الفخریّه، به کوشش جلال‌الدین محدّث ارموی، تهران، ۱۳۴۶ش. (۸) ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۹۳۲م. (۹) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش. (۱۰) شامی، احمد محمد، قصة الادب فی الیمن، بیروت، ۱۹۶۸م. (۱۱) شامی، فضیله عبدالامیر، تاریخ الفرقة الزیدیه، نجف، ۱۹۷۴م. (۱۲) طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، بیروت، ۱۹۷۹م. (۱۳) طبری، محمد بن جریر، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق. (۱۴) فاکهی، محمد بن اسحاق، المنتقی، لایپزیک، ۱۸۵۹م. (۱۵) قلقشندی، احمد بن عبداللـه، مآثر الانافة فی معالم الخلافه، به کوشش عبدالستّار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م. (۱۶) مجلسی، محمدباقر، وجیزه، تهران، ۱۳۱۱ق. (۱۷) مفید، محمدبن محمد، الارشاد، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، تهران، ۱۳۵۱ش. (۱۸) یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، بیروت، ۱۹۶۰م. (۱۹)ابن خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش محمد محیی‌الدین، عبدالحمید، قاهره، ۱۹۴۸م. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم بن موسی علوی»، ج۲، ص۶۶۳. |